سال‌هاست که به نام «خزر» بر دریای آرمیده در شمال سرزمینمان، خو کرده‌ایم، آن‌اندازه که شاید روزی چندین و چند بار بر زبانش بیاوریم و هرگز ندانیم که خزر چیست و از خود نپرسیم که چرا این دریای ایرانی، نامی ناایرانی دارد.
بنابر سنگ‌نگاشته‌ها و کتیبه‌هایی که به دستمان رسیده، و هنوز برجای است، می‌دانیم که قباد ساسانی پس از واپس‌‌راندن قوم مهاجم خزر، دستور بازسازی شهر دربند را صادر کرده‌است. «خزرها» را بیرون راندیم و شهر را بازسازی کردیم. و خزرها همان قوم مهاجمی هستند که اکنون دریای شمال ایران را به نامشان زده‌ایم.
همان تاراجگرانی که می‌آمدند و جان و مالمان را تاراج میکردند. بنا بر گزارش‌ها، پنجم ژوییه‌ی سال 527میلادی قباد ساسانی توانست قوم خزر را که بر خاک ایران وارد شده بودند، تا آن سوی«ولگا» براند. در چنین روزی قباد ساسانی، فرمان داد تا شهر دربند و دژ دربند بازسازی شود.
دژشهر یا این قلعه‌شهر که هنوز نام پهلوی«دربند» را بر خود دارد، شمالی‌ترین مرزبانی ایران در زمان ساسانیان بودهاست، جایی میان دریای مازندران و کوه‌های قفقاز در میانه‌ی یک تنگه. بنابر کتیبه‌ای پهلوی که هنوز بر دیوارهای سنگی این شهر نصب است، دژ دربند به فرمان خسرو
انوشیروان، ساخته میشود تا جلوی تازش اقوام شمالی گرفته‌شود و قباد، پسر خسرو انوشیروان، پس از واپس راندن خزرها، در پیروزنامه‌ای(:فتح‌نامه‌ای) که بر سنگ‌های شهر دربند، نقش است، داستان این پیروزی و فرمانش به بازسازی را نقل کرده‌است.
در این‌باره با حامد کاظم‌زاده به‌گفت‌وگو نشستیم. او که پژوهشگر ارشد مطالعات قفقاز و کارشناس بنیاد قفقاز است، گفت:
خزرها یکی از حکومت‌هایی هستند که در شمال قفقاز نزدیک به ٥٠٠ تا ٦٠٠ سال همسایه‌ی تاریخی ایران بودند. از اقوام آلتایی هستند. خزرها باز‌مانده‌ی قوم «هون» هستند که از شمال چین
یک حرکت بزرگ را آغاز کردند تا به قلب اروپا رسیدند. خزرها بخشی از قوم هون هستند که در این حرکت بزرگ، در قفقاز شمالی یا جنوب روسیه‌ی امروزی، ماندگار شدند. این قوم مهاجم و هم‌مرز با ایران، همواره پدیدآور درگیری‌های مرزی بودند. دژ دربند، دژ سنگی و استوار دربند تنها برای پیشگیری از چنین تازش‌هایی ساخته‌شد.
به‌گفته‌ی کاظم‌زاده این شهر که درون دژی استوار جای گرفته، جایگاه جغرافیایی ویژه‌ای دارد که هم کنار کوه است و هم دریا. شهر یک شاه‌نشین دارد که بر بلندی‌هاست و از این شاه‌نشین دیواره‌های دژ تا به‌درون دریای مازندران کشیده‌شده‌اند.
حامد کاظم‌زاده برای اینکه دریافت بهتری از این شهر داشته‌باشم یک دایره کشید، دایره‌ای که نمایانگر شاه‌نشین دربند بود. از دو سوی دایره دو خط به موازات یکدیگر کشید که نمایانگر دیواره‌های دژ بود. دو دیواره‌ی سنگی که بلندایش(:ارتفاعش) تا به دوازده متر می‌رسیده و پهنایی(:عرضی) ٦ تا ٧
متری و در جاهایی ١٠ تا ١٢ متری داشته‌است تا سوارکار به آسانی بتواند از رویش گذرکند. کاظم‌زاده گفت:
این دیوارها چندین متر درون دریا کشیده‌شده‌اند. هرچند چیزی از آن بر‌جای‌نمانده اما بر پایه‌ی نوشته‌ها و باستان‌شناسی زیر دریا می‌دانیم که این دیوار بوده، زنجیر داشته و نگهبانی هم داشته‌ایم تا دشمنان از راه دریا نتوانند به شهر راه یابند و این یعنی یک دژ کاملا مهندسی‌ساز که شهر در میانه‌ی آن جای داشته‌است. بنابر گفته‌های کاظم‌زاده شاه‌نشین کاملا سالم است و دیواره‌های دژ نیز ٦٠ تا ٧٠ درصد سالم مانده است، او گفت: قفقاز رشته‌کوهی است که از دو جای آن تاراج‌گران می‌توانستند بر دیگر سرزمینها
دست‌یابند، یکی دربند و دیگری داریال. بنابراین دژشهر دربند، یک‌جایگاه استراتژیک بوده برای مهار مهاجمان، که به فرمان خسرو انوشیروان، ساخته میشود، شهری ایرانی که یکی از زیباترین شهرهای تاریخی جهان به‌شمار می‌آید. آن اندازه زیبا که به عنوان میراث معنوی و فرهنگی از سوی روسها به ثبت جهانی هم رسیده‌است. این روزها این شهر، بخشی از جمهوری داغستان روسیه است.
وارون بسیاری از شهرهای تاریخی ایران که این روزها چیزی از گذشته‌شان نمی‌گویند، خوشحال شدم هنگامی که شنیدم؛ دژشهر دربند، هنوز درونمایه‌ی تاریخی خود را دارد. هنوز بافت اصلی شهر، درون دژ است. هنوز هم می‌توان خانه‌هایی به دیرینگی ٧٠٠، ٨٠٠ و حتا هزار سال را در این شهر دید و هنوز هم هرچند شمارشان رو به کاهش گذاشته اما مردمان این شهر، پهلوی‌زبان هستند. کاظم‌زاده گفت:
تا سالیان پیش، تات‌ها بیشترین جمعیت این شهر را دربر‌داشتند. تات‌های پهلوی‌زبان که زبان شمال‌باختری(:غربی) ایران را داشتند و این بدان معناست که پس از گذشت چیزی نزدیک به هزار و چهارصدسال آنها زبان ایرانی خود را پاس داشته‌اند.از کاظم‌زاده پرسیدم که از نگاه شما ویژگی بارز این دژشهر چیست؟ و او که از آغاز گفت‌و‌گویمان بی‌لحظه‌ای درنگ، درباره‌ی این شهر و رخدادها و چگونگی و چرایی شکل‌گرفتنش سخن گفته‌بود کمی درنگ کرد، دستی به زیر چانه گذاشت، سری تکان داد و گفت:
از نگاه من ایرانی، برپا ماندن دهها کتیبه‌ی
پهلوی که بی‌کم کاست بر دیوار‌سنگ‌ها نصب هستند، بارزترین ویژگی این شهر است. این شهر بیشترین کتیبه‌های پهلوی سرپا را دارد.
اما جالب است بدانید که ایرانی‌های ساسانی به‌شوند(:دلیل) در اختیار داشتن این شهر استراتژیک از رومی‌ها، خراج می‌گرفته‌اند. به‌گفته‌ی کاظم‌زاده، روم در همسایگی ایران بودهاست بنابراین هرگاه مهاجمان از شمال، یورش می‌آورده‌اند، ساسانیان آنها را به‌گونه‌ای مدیریت می‌کرده که وارد ایران نشوند. مهاجمان به‌گونه‌ای هدایت نظامی می‌شده‌اند که به‌سوی شهرهای روم بروند. پس برای رومی‌ها مهم بوده که آن دو تنگه که در اختیار ایران است، حفظ شود. بنابراین رومی‌ها برای جلوگیری از تازش مهاجمان به خاکشان، به ایران خراج
می‌داده‌اند.
سخن پایانی امرداد با حامد کاظم‌زاده پیرامون دریای شمال ایران بود که این روزها از کتاب‌های درسی گرفته تا رادیو و تلویزیون، به‌نام دریای «خزر» نامیده میشود. از کاظم‌زاده پرسیدم که واژه‌ی «خزر» بر این دریا که مالکش دست‌کم تا پیش از پیمان‌نامه‌های ترکمانچای و گلستان، ایران بودهاست، آیا تعبیری جز قوم مهاجم خزر دارد؟ قومی که برای جلوگیری از تاخت‌و تازشان بر میهن، جلویشان دیوار کشیدیم، زنجیر بستیم، جنگیدیم و کشته‌دادیم. و کاظم‌زاده گفت:
این واژه هیچ معنایی ندارد جز یادآوری قوم مهاجم خزر. در 150 سال کنونی برخی
خواسته‌اند واژه‌ها را ترکی کنند، نمونه‌ی آن دریای شمال ایران است که همواره به نام مردمان ایرانی که در کنارش می‌زیسته‌اند، دریای مازندران، آبسکون، تبرستان، تپورستان و کاسپی خوانده‌شده‌است. اصلا واژه‌ی خزر هیچ پیشینه‌ی تاریخی ندارد. از او پرسیدم که بر این دریای تاریخی چه نامی زیبنده‌تر است و او گفت:
زنده‌یاد «عنایت‌اله رضا» می‌گوید؛ این دریا همان دریای کاسپی است و اکنون نیز باید به آن نام خوانده‌شود. ناصر تکمیل همایون بر این باور است که «مازندران» نامی است که در ایران بیشتر به کار می‌رفته از همین روی بهتر
است که آن را دریای مازندران بنامیم. به هر روی هردوی این نامها هم ایرانی هستند و هم پیشینه‌ی تاریخی دارند. از کاظم‌زاده جدای از نقل‌قول‌هایی که از بزرگان سرشناس کشورمان کرد، نظر خودش را درباره‌ی نام این دریا پرسیدم و او گفت:
بی‌گمان باشید که بچه‌های باستان‌شناسی، تاریخ، زبان‌شناسی و دیگر کارآمدان این وادی، بر این باورند که «خزر» نه‌تنها ایرانی نیست بلکه تاریخی هم نیست، اصلا نام خزر یک نام جعلی است برای این دریای ایرانی. نام «کاسپین» را که همه‌ی جهان به رسمیت شناخته، کشور ما به رسمیت نشناخته‌است. همه‌ی
دنیا این دریا را به نام کاسپی میشناسند و ایران و جمهوری آذربایجان تنها کشورهایی هستند که این دریا را خزر نامیده‌اند.
کاظم‌زاده خنده‌ای کرد و گفت:
اداره‌ی یکسان‌سازی نامهای جغرافیایی در وزارت کشور، چند سال پیش نام خزر را برای نامیدن این دریا تصویب کرد. جالب است بدانید که حتا بر سکه‌های پنج تومانی قدیمی خودمان نام دریای مازندران ضرب شده‌بود. افسوس...
